Kiedy Diane Jacobs w książce Renesans Hollywoodu jako jedna z pierwszych w Stanach Zjednoczonych podjęła zagadnienie fenomenu amerykańskiego kina lat 70., czuła, że obok nazwisk takich twórców jak Altman, Coppola czy Scorsese wymienić powinna nazwisko Johna Cassavetesa. Przystępując do opisu jego twórczości, od razu jednak zastrzegła, że choć uznaje go za „ojca” Nowego Hollywood, czyni to raczej intuicyjne: Włączyłam go, ponieważ wpasowuje się w mój gust i zamiast koncentrować się na niemożliwym do wykonania zadaniu przekonania jego krytyków, ograniczę się do samej analizy jego prac [1]. Z perspektywy czasu widać wyraźnie, że Cassavetes niewiele miał wspólnego z Nowym Hollywoodem. Autor na tyle wyprzedzał swój czas, że uznawany jest obecnie za „ojca”, ale kina niezależnego lat 80. XX wieku.

John Cassavetes przyszedł na świat w 1929 roku w Nowym Jorku. Do kina trafił przypadkiem. Po zakończeniu studiów aktorskich w latach 50. XX wieku szybko zdobył uznanie agentów. Grywał postacie zbuntowanych i niezależnych mężczyzn. Wtedy też rozpoczął się jego niezwykły związek z Geną Rowlands - partnerką życiową, muzą i gwiazdą większości jego filmów. Poznawszy kulisy pracy w systemie hollywoodzkim, Cassavetes zaczął go kwestionować. Doprowadziło go to do nakręcenia niezależnego filmu przy pomocy oraz wsparciu finansowym ze strony przyjaciół. Cienie (1957) wywołały niezwykłe poruszenie na Wschodnim Wybrzeżu i w Europie. Ich sukces spowodował zainteresowanie ze strony Hollywood. Po bolesnych doświadczeniach podczas kręcenia dwóch filmów (Spóźniony blues i Dziecko czeka) oraz z wilczym biletem Cassavetes wrócił z Hollywood do Nowego Jorku. Kilka lat względnej bezczynności, przeprowadzka do Los Angeles oraz powiększenie rodziny poprzedziły dojrzały okres jego twórczości. Do Hollywood wracał, by grać, zdobywając w ten sposób fundusze na swoje niezależne filmy. Łącznie nakręcił ich dziewięć. Prócz Cieni są to kolejno: Twarze, Mężowie, Minnie i Moskowitz, Kobieta pod presją, Zabójstwo chińskiego bukmachera, Premiera, Gloria, Strumienie miłości. Zmarł w 1989 roku po wielu latach zmagań z marskością wątroby.

Cassavetes był długo w kinie amerykańskim postacią osamotnioną. Jego odmienność i osiągnięcia wykorzystane zostały dopiero przez filmowców w latach 80. i 90. XX wieku. Geoff King, pisząc o kinie niezależnym tego okresu, wyraźnie podkreśla jego wkład artystyczny i organizacyjno-dystrybucyjny [2]. Cassavetesowi udało się już wówczas (okres jego aktywności przypada na lata 1957–1984 ) kręcić filmy poza systemem lub wchodząc w częściową współpracę z Hollywood, ale przy zachowaniu kontroli artystycznej. Nadzorował poszczególne etapy pracy nad filmem i, często wbrew przepisom związkowym, imał się wszystkich zajęć (pisał scenariusze, kręcił, montował, reżyserował i grał). Tworzył własne firmy dystrybucyjne, dbał o to, by o jego dziełach pisano w gazetach, pokazywał je na festiwalach w Nowym Jorku i San Francisco oraz na campusach uniwersyteckich. Niejednokrotnie po seansach godzinami rozmawiał z widzami, prowokując dyskusje i polemiki.

Pod względem artystycznym Cassavetesa wyróżnia to, że postawił na rzeczywistość (Jacobs nazwała to instinctual realism). Kino głównego nurtu, według niego, niewiele miało wspólnego z otaczającym światem, bazując przede wszystkim na wypracowanych formułach. Cassavetesa interesowało zaś to, co się wokół niego działo. Przy czym były to wydarzenia zwykłe i sytuacje z pozoru banalne, jak chociażby powrót męża czy dzieci do domu, randka, spotkanie z przyjaciółmi. Interesowali go wyśmiewani i często pogardzani w kinie przedstawiciele klasy średniej: gospodynie domowe (Twarze, Kobieta pod presją, Strumienie miłości), ludzie związani z show biznesem i sztuką (Cienie, Zabójstwo chińskiego bukmachera, Premiera), ale też cwaniacy i przestępcy (Twarze, Gloria). Przyglądając się ich życiu, Cassavetes podpatrywał, jak radzą sobie oni w małżeństwie, w rodzinie, jak reagują na śmierć bliskiej osoby, pierwsze oznaki starzenia się i potrzebę bliskości z drugim człowiekiem.

Po premierze Cieni Cassavetesa kojarzono z improwizacją, żywiołowym poddawaniem się wydarzeniom rozgrywającym się na planie. Była to tylko częściowa prawda. Cassavetes wykorzystywał naturalne przestrzenie, jego kadrowanie, oświetlenie i montaż wydają się niedbałe. Wszystko to dlatego, że podporządkowywał on styl prawdzie uczuć i emocji. Dla Cassavetesa prawda była na tyle istotna, że nie wahał się godzinami pracować z aktorami na planie na bazie gotowego już scenariusza. Albo przepracowywać go, gdy przed kamerą coś nie wychodziło. Na improwizację znajdował zawsze czas, ale pod warunkiem, że wraz z aktorami doskonale znali scenariusz.

Amerykańskie kino niezależne bazuje na chwiejnej równowadze pomiędzy kompletnym odrzuceniem reguł hollywoodzkich a umiarkowanym wykorzystaniu go tak, by widz nie czuł się kompletnie skonfundowany podczas projekcji. Jak podkreśla King, właśnie Cassavetesowi jako pierwszemu na tak dużą skalę udało się uzyskać ten balans.

Elżbieta Durys

[1] Diane Jacobs, Hollywood Renaissance, A.S. Barnes & Co. Inc., Cranbury, New Jersey 1977, s. 35

[2] Geoff King, American Independent Cinema, I.B. Tauris, Londyn-Nowy Jork 2005

Artykuły dotyczące twórczości Johna Cassavetesa:

1 Jolanta Mach, John Cassavetes: Prekursor czy odstępca?, „Kino” 1971, nr 4, str. 50–57

2 Tadeusz Sobolewski, Ludzie w opresji, „Film” 1977, nr 49, str. 20–21

3 Krzysztof Mętrak, Miazga Cassavetesa, „Kino” 1979, nr 3, str. 62

4 „Film na Świecie – John Cassavetes” 1979, nr 1–2 (245–246)

5 wywiad Temat jak w jazzie, „Film” 1984, nr 41, str. 12–13

6 Tomasz Jopkiewicz, Własną ścieżką, „Film” 1993, nr 19, str. 20

7 Zygmunt Marcińczak, Wpatrując się w twarze, „Polityka” 1993, nr 20, str.10

8 Alicja Helman, Podwójna kariera Johna Cassavetesa, „Kino” 2000, nr 6, str. 45–46

9 Urszula Tes, Zakłócony sen Hollywoodu. Kino Johna Cassavetesa, „Ha!art” 2001, nr 2, str. 25–27

10 Joanna Sitowska, Kino uczuć i emocji. Filmy Johna Cassavetesa, „Kino” 2001, nr 5, str. 45–47

11 Urszula Tes, John Cassavetes - odwaga doświadczania, [w:] Mistrzowie kina amerykańskiego. Bunt i nostalgia, red. Ł. Plasnar, R. Syska, Wydawnictwo Rabid, Kraków 2007

Książki o Johnie Cassavetesie:

1 Urszula Tes, Kino Johna Cassavetesa, Wydawnictwo Rabid, Kraków 2003

2 Elżbieta Durys, Mieliśmy tu mały problem… O twórczości J. Cassavetesa, Wydawnictwo Rabid, Kraków 2009

Biografia

John Cassavetes (1929–1989) – urodzony w Nowym Jorku amerykański aktor i autor filmowy greckiego pochodzenia. Obecnie uznaje się go za twórcę kina niezależnego w Stanach Zjednoczonych. Do filmu, jak twierdził, trafił przypadkiem. Karierę rozpoczął jako aktor w latach 50. XX wieku. Grywał postacie zbuntowanych i niezależnych mężczyzn. Aktorstwo szybko przestało mu wystarczać. Pod koniec dekady, przy pomocy oraz wsparciu finansowym ze strony przyjaciół, nakręcił swój pierwszy autorski film Cienie. Wywołał on niezwykłe poruszenie na Wschodnim Wybrzeżu i w Europie. Sukces Cieni spowodował zainteresowanie ze strony Hollywood. Po kilku bolesnych doświadczeniach podczas kręcenia dwóch filmów (Spóźniony blues i Dziecko czeka) oraz wilczym biletem Cassavetes wrócił z Hollywood do Nowego Jorku. Kilka lat względnej bezczynności, przeprowadzka do Los Angeles oraz powiększenie rodziny (wraz z aktorką Geną Rowlands tworzyli niezwykły związek; Gena była gwiazdą wielu jego filmów) poprzedziły dojrzały okres jego twórczości. Do Hollywood wracał, by grać, zdobywając w ten sposób fundusze na swoje niezależne filmy. Łącznie nakręcił ich dziewięć. Prócz Cieni są to kolejno: Twarze, Mężowie, Minnie i Moskowitz, Kobieta pod presją, Zabójstwo chińskiego bukmachera, Premiera, Gloria, Strumienie miłości. Zmarł w 1989 roku po wielu latach zmagań z marskością wątroby.

Filmy Cassavetesa od początku budziły kontrowersje. Podczas gdy w Stanach traktowano je z rezerwą, w Europie odnosiły sukcesy i zbierały nagrody. Chcąc je jak najogólniej scharakteryzować, można by przywołać określenie Krzysztofa Mętraka. Pisząc o dziełach amerykańskiego twórcy, powiedział, że jest to miazga Cassavetesa. Można to rozumieć na wiele sposobów. Cassavetes odrzucał wszystkie konwencje dotyczące sposobu przedstawiania i poruszanych tematów, serwując widzowi miazgę. Reżyser nie sugerował prostych rozwiązań. Mimo że poruszał bardzo bolesne kwestie często w bardzo bolesny sposób, nie podsuwał na koniec rozwiązania, ale właśnie miazgę. Wreszcie widz, który zdecyduje się wejść w świat Cassavetesa, po obejrzeniu jego filmów będzie się czuł, jakby zrobiono z niego miazgę.

Filmografia

1959 Cienie / Shadows

1961 Spóźniony blues / Too Late Blues

1963 Dziecko czeka / A Child Is Waiting

1968 Twarze / Faces

1970 Mężowie / Husbands

1971 Minnie i Moskowitz / Minnie and Moskowitz

1974 Kobieta pod presją / A Woman Under the Influence

1976 Zabójstwo chińskiego bukmachera / The Killing of a Chinese Bookie

1977 Premiera / Opening Night

1980 Gloria

1984 Strumienie miłości / Love Streams

1986 Wielki kłopot / Big Trouble

Filmy telewizyjne

Johnny Staccato, odcinki / TV episodes: Murder for Credit (1959), Evil (1959), A Piece of Paradise (1959), Night of Jeopardy (1960), Solomon (1960)

The Lloyd Bridges Show, odcinki / TV episodes: A Pair of Boots (1962), My Daddy Can Beat Your Daddy (1963)

Bob Hope Presents Chrystler Theatre, odcinek / TV episode: In Pursuit of Excellence (1966)

Columbo, odcinek / TV episode: Etiuda w czerni / Étude in Black (1972)